Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort, महाराष्ट्रातील सर्वात उंच शिखर कळसुबाई आहे.त्यानंतर दुसर्या क्रमांकाच शिखर म्हणजे किल्ले साल्हेर आहे.त्याबद्ल या ब्लॉग मध्ये आपण संपूर्ण माहिती पाहणार आहोत..
प्रस्तावना:-
महाराष्ट्र ही शिवरायांची भूमी. या भूमीत असंख्य दुर्ग रत्नं विखुरलेली आहेत, जी आपल्याला इतिहासाच्या तेजस्वी अध्यायांची आठवण करून देतात. अशाच दुर्गांमध्ये ‘साल्हेर किल्ला’ हे एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि भव्य दुर्गरत्न आहे. साल्हेर किल्ला हा सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांतील एक गड असून, त्याचे ऐतिहासिक, धार्मिक, आणि भौगोलिक महत्त्व अपार आहे. हा किल्ला आपल्या वैभवशाली इतिहासासह अजूनही भटकंती करणाऱ्या दुर्गप्रेमींना आकर्षित करतो.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
साल्हेर किल्ल्याचा प्राचीन संदर्भ:-
साल्हेरचा उल्लेख स्कंद पुराणात आणि रामायणात झाल्याचे मानले जाते. स्कंद पुराणानुसार, भगवान परशुराम यांनी याच परिसरात तपश्चर्या केली होती. तसेच, रामायणातील वानरसेनेने लंकेकडे कूच करण्याआधी काही वेळ याच पर्वतश्रेणीत मुक्काम केल्याचा संदर्भही काही प्राचीन ग्रंथांमध्ये आहे. त्यामुळे साल्हेरचा धार्मिक महत्त्वही अनन्यसाधारण आहे.
साल्हेर किल्ल्याचा इतिहास फार प्राचीन आहे. अनेक इतिहासकारांचे मत आहे की साल्हेरचा उल्लेख रामायणात देखील आढळतो. असे म्हणतात की, भगवान श्रीरामाने याच परिसरात राहून तपश्चर्या केली होती. पुढे या किल्ल्याचे महत्त्व शिलाहार, यादव, फारुकी आणि निजामशाही या राजवटीत होते.
परंतु, शिवाजी महाराजांच्या काळात या किल्ल्याचे महत्त्व अत्यंत वाढले. सन १६७१ मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मावळ्यांनी मुघलांच्या ताब्यातील साल्हेर किल्ला जिंकला. ही लढाई “साल्हेरची लढाई” या नावाने प्रसिद्ध आहे. या लढाईत मराठ्यांनी मुघलांवर मात करून किल्ला जिंकला. ही लढाई मराठा आणि मुघलांमधील पहिली मोठी सरळ समोरासमोरची लढाई होती, ज्यात मराठ्यांचा विजय झाला.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
साल्हेरच्या परिसरातील प्रेक्षणीय स्थळे:-
१. मूल गुंफा –
किल्ल्याच्या पायथ्याजवळ असलेली ही गुंफा संतांनी तपश्चर्या करण्यासाठी वापरली होती. येथे आजही निसर्गरम्य आणि समाधानी वातावरण आहे.
२. गावदेवी मंदिर –
साल्हेर गावाजवळ असलेले हे मंदिर स्थानिक जनतेसाठी श्रद्धेचे स्थान आहे. यात्रा काळात येथे मोठी गर्दी होते.
३. पांडव लेणी –
किल्ल्याच्या एका बाजूस असलेल्या या लेण्यांना पौराणिक संदर्भ आहे. असे मानले जाते की पांडवांनी अज्ञातवासात येथे काही काळ वास्तव्य केले होते.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
भौगोलिक स्थान:-
साल्हेर किल्ला महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यात बागलाण तालुक्यात वसलेला आहे. हा किल्ला सह्याद्रीच्या प्रमुख पर्वतरांगांमध्ये असून त्याची उंची सुमारे ५,१७१ फूट (१५६७ मीटर) आहे. या उंचीमुळे साल्हेर हा महाराष्ट्रातील सर्वात उंच किल्ला मानला जातो. तो गुजरात सीमेला लागून आहे आणि गिरीशिखराच्या भागात आल्यामुळे तो अनेक ठिकाणांहून दृश्यमान होतो.
साल्हेर किल्ल्याची रचना
साल्हेर किल्ला हा प्रचंड विस्तीर्ण असा किल्ला आहे. त्याची रचना पाहताना त्याच्या भव्यतेचा अंदाज येतो. किल्ल्यावर अनेक पाण्याची टाकी, तोफा ठेवायची जागा, देखरेखीसाठी चौक्या, महादेवाचे मंदिरे, गुहा, शिबंद्या यांचे अवशेष पाहायला मिळतात.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
मुख्य वैशिष्ट्ये :
- महादेव मंदिर – किल्ल्यावर एक प्राचीन शिवमंदिर असून यात्रेकरू आणि ट्रेकर्स येथे विश्रांती घेतात.
- पाण्याची टाकी – १० पेक्षा अधिक नैसर्गिक आणि कोरलेली टाकी किल्ल्यावर आढळतात.
- गुहा आणि तटबंदी – युद्धकाळातील शिल्पकलेचा नमुना असलेली काही गुहा आणि तटबंदी आजही टिकून आहेत.
- साल्हेर व सालोटा – साल्हेरच्या समोरच सालोटा हा आणखी एक उंच डोंगर आहे. या दोघांची जोड म्हणजे ट्रेकर्ससाठी पर्वणी आहे.
ट्रेकिंग आणि भटकंती:-
साल्हेर किल्ल्यावर जाण्यासाठी मुख्यतः वडगाव आणि महालुंगे या गावांमधून पायवाट उपलब्ध आहेत. सर्वसाधारणपणे ट्रेकिंगसाठी ३ ते ४ तास लागतात. वाट फारशी अवघड नसली तरी उंचीमुळे दमछाक होते. अनुभवी गाईडबरोबरच जाणे अधिक सुरक्षित असते.
साल्हेरची लढाई (१६७२):-
साल्हेरची लढाई ही इतिहासातील अत्यंत महत्त्वपूर्ण घटना आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आदेशानुसार सर सेनापती प्रतापराव गुजर आणि सेनानी मोरोपंत पिंगळे यांनी मुघलांच्या विरोधात आक्रमण केले. मुघल फौजेंचे नेतृत्व बहादूरखान आणि इकबालखान करत होते. या लढाईत जवळपास १ लाख सैनिक सहभागी झाले होते, आणि हे युद्ध तब्बल ६ महिने चालले. अखेरीस मराठ्यांनी शौर्य आणि रणनीतीने मुघल फौजेला पराभूत केले. हजारो मुघल सैनिक ठार झाले आणि अनेकांना बंदी बनवण्यात आले. या युद्धात मराठ्यांनी असंख्य तोफा, घोडे, शस्त्रे आणि सोन्याचांदीचा खजिना हस्तगत केला.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
किल्ल्याचे संरक्षण आणि दुरुस्ती:-
आज साल्हेर किल्ला पर्यटनदृष्ट्या दुर्लक्षित अवस्थेत आहे. तटबंदी, पाण्याची टाकी, गुहा यांची पडझड सुरू आहे. स्थानिक दुर्गप्रेमी मंडळे आणि काही स्वयंसेवी संस्था वेळोवेळी येथे स्वच्छता मोहिमा, गडदर्शन शिबिरे, झाडे लावणे यासारखी कामे करत असतात.
राज्य शासनाने साल्हेरचा समावेश वारसा स्थळांमध्ये करावा आणि त्याचे जतन करावे, अशी मागणी अनेक वर्षांपासून सुरू आहे.
स्थानिक खाद्यसंस्कृती:-
साल्हेर परिसरातील गावांमध्ये अहेरणी, ठेचा-भाकरी, खमंग भात, झुणका-भाजी असा पारंपरिक शिदोरीचा स्वाद अनुभवता येतो. स्थानिक लोक पर्यटकांशी प्रेमळपणे वागत असून पाहुणचार करण्यात कुचराई करत नाहीत.
पर्यावरण आणि जैवविविधता:-
साल्हेर पर्वतभागात निसर्गाचा समृद्ध ठेवा पाहायला मिळतो. येथे असंख्य औषधी वनस्पती, दुर्मीळ पक्षी, आणि प्राण्यांचे अस्तित्व आहे. पावसाळ्यात गडाच्या वाटांवर हिरवळ, धबधबे आणि ढगांची गर्दी हे अनुभव फारच वेगळे आणि संस्मरणीय असतात.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
स्थानिक महोत्सव आणि उत्सव:-
प्रत्येक वर्षी चैत्र व श्रावण महिन्यात गावातील लोक गडावर यात्रा, कीर्तन, भजन याचे आयोजन करतात. या वेळी संपूर्ण गड भक्तिभावाने नांदतो. स्थानिकांच्या सहभागातून वर्षातून एकदा गडाची सामूहिक स्वच्छता देखील केली जाते.
वर्षभर भेट देण्यासाठी योग्य काळ:-
| महिना | हवामान/परिस्थिती |
| जून – सप्टेंबर | पावसाळी ऋतू, धुक्याचे सौंदर्य, निसर्गरम्य |
| ऑक्टोबर – फेब्रुवारी | थंड हवामान, ट्रेकसाठी सर्वोत्तम वेळ |
| मार्च – मे | उष्णता वाढते, परंतु सकाळी ट्रेक करता येतो |
धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
साल्हेर परिसरात अनेक संत, साधू आणि तपस्वी यांनी तपश्चर्या केली आहे. त्यामध्ये सप्तश्रृंगी देवी, गावदेवी, शिवमंदिरे, आणि योगींची गुहा यांचा समावेश आहे. या सर्व जागा धार्मिक भावनेने जोडलेल्या असून आजही यात्रेकरू येथे भेट देतात.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort पर्यटकांसाठी माहिती
- जवळचे शहर : सटाणा (३२ किमी), नाशिक (१०० किमी)
- पोहोचण्याचा मार्ग : सटाणा किंवा कालवण मार्गे
- वसती व भोजन : स्थानिक गावांमध्ये साधी वसती व भोजनाची सोय उपलब्ध. ट्रेकर्स स्वतःची व्यवस्था करून येतात.
- मोबाईल नेटवर्क : काही ठिकाणी नेटवर्क मिळतो पण बहुतांश ठिकाणी कव्हरेज नसते.
- सर्वोत्तम वेळ : ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी किंवा पावसाळ्याच्या सुरुवातीला.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
स्थानिक लोकसंस्कृती
साल्हेर परिसरात राहणारे आदिवासी आणि ग्रामीण लोक आजही पारंपरिक जीवन जगतात. त्यांची बोली, पोशाख, खाद्यसंस्कृती वेगळी असून ती अनुभवण्यासारखी आहे. काही ठिकाणी लोकनृत्य, पोवाडे, आणि ढोल-ताशा यांचे आयोजन सणासुदीला पाहायला मिळते.
संरक्षण आणि संवर्धन
इतिहासातील हे महत्त्वाचे ठिकाण आज दुर्लक्षित अवस्थेत आहे. किल्ल्यावर अस्वच्छता, प्लास्टिक कचरा, भित्तीचित्रांचा अनादर यामुळे किल्ल्याचे सौंदर्य मावळत आहे. सरकार आणि दुर्गप्रेमी संस्था यांना एकत्र येऊन या दुर्गाचे जतन करणे गरजेचे आहे.
ट्रेकिंगसाठी टिप्स :
- पाण्याचा साठा सोबत ठेवा.
- ट्रेकिंग शूज वापरणे गरजेचे.
- गुगल मॅप किंवा स्थानिक गाईडचा वापर करा.
थंडीच्या दिवसात किंवा पावसाळ्यानंतर जायला अधिक चांगले.
फोटोशूट आणि निसर्गसौंदर्य
साल्हेर किल्ल्यावरून दिसणारे सूर्योदय आणि सूर्यास्त हे अत्यंत मनमोहक असतात. त्याचबरोबर ढगांची दुलई, पांढराशुभ्र धुके, सह्याद्रीच्या कुशीतून दिसणारे हिरवे डोंगर या सर्व गोष्टी भटकंतीप्रेमींसाठी स्वर्गीय अनुभव देतात. फोटोग्राफीसाठी हा एक उत्तम स्पॉट आहे.
ऐतिहासिक महत्त्वाचे पुरावे
साल्हेर लढाईनंतर शिवाजी महाराजांना दिल्लीच्या दिशेने राजकीय धोरण आखता आले. या लढाईमुळे मुघल साम्राज्याचा प्रचंड मानसिक धक्का बसला आणि मराठ्यांचे महत्त्व दिल्ली दरबारात वाढले. इतिहासकार गोविंद साकराम सरदेसाई, जदुनाथ सरकार यांनी या लढाईचा विशेष उल्लेख केला आहे. काही यूरोपीय प्रवाशांनी देखील आपल्या डायरीत साल्हेर युद्धाच्या बातम्या नोंदवलेल्या आहेत
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort निष्कर्ष:-
साल्हेर किल्ला हा फक्त इतिहासाचे प्रतीक नाही, तर तो शौर्य, भक्ती, निसर्गसौंदर्य आणि मराठी अस्मितेचा जिवंत साक्षीदार आहे. त्याचा अभिमान बाळगणे, जतन करणे आणि पुढच्या पिढीला याचा वारसा देणे आपली जबाबदारी आहे. आपल्यातील प्रत्येकाने आयुष्यात एकदा तरी या गडावर पाय ठेवावा, इतिहासाशी संवाद साधावा आणि निसर्गाच्या सानिध्यात समाधान शोधावे.साल्हेर किल्ला हा केवळ एक दुर्ग नसून महाराष्ट्राच्या स्वाभिमानाचा साक्षात प्रतीक आहे. या किल्ल्याने अनेक लढाया पाहिल्या, वीर मावळे गमावले, आणि आजही तो उभा आहे आपल्या वैभवाच्या आठवणी घेऊन. प्रत्येक मराठी माणसाने हा किल्ला एकदा तरी अनुभवायलाच हवा.
काही मनोरंजक तथ्ये
- साल्हेर हा महाराष्ट्रातील सर्वात उंच किल्ला, तर सह्याद्रीतील दुसऱ्या क्रमांकाचा उंच गड आहे.
- किल्ल्याचा विस्तार इतका मोठा आहे की एक दिवस पुरेसा नाही.
- साल्हेर किल्ला पाहण्यासाठी अनेक विदेशी ट्रेकर्स सुद्धा भेट देतात.
“साल्हेर ट्रेक” हा अनेक ऍडव्हेंचर क्लब्सचा आवडता मोहीमगड आहे.
Second 2nd peak of Maharashtra Salher fort
जर तुम्ही खऱ्या अर्थाने इतिहासप्रेमी असाल, तर साल्हेर किल्ल्याची सफर ही तुमच्यासाठी आयुष्यभर लक्षात राहणारा अनुभव असेल.
जय जिजाऊ! जय शिवराय!जय शंभूराजे ! जय महाराष्ट्र !
Also read https://hkkadam.com/wp-admin/post.php?post=629&action=edit
for more information https://indiahikes.com/documented-trek/salher-salota-fort-trek