Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025,सर्व महाराष्ट्रासाठी नव्हे तर पूर्ण भारत वासियांसाठी मोठी अभिमानाची गोष्ट आहे कि , श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांचे तब्बल १-२ नव्हे तर १२ किल्ले unescoच्या यादीत नोंद झाले आहेत .
चला तर मग आपण या ब्लॉग मध्ये पूर्ण माहिती जाणून घेऊयात .महाराष्ट्राचे १२ किल्ले unescoच्या यादीत.
UNESCO म्हणजे काय?
UNESCO म्हणजे United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – संयुक्त राष्ट्र शैक्षणिक, वैज्ञानिक आणि सांस्कृतिक संघटना. ही संस्था १६ नोव्हेंबर १९४५ रोजी स्थापन करण्यात आली. याचे मुख्यालय पॅरिस (फ्रान्स) येथे आहे. युनेस्को ही संयुक्त राष्ट्रांची एक विशेष एजन्सी आहे जी जगभरातील शैक्षणिक, वैज्ञानिक, सांस्कृतिक आणि वारसासंबंधी उपक्रमांसाठी काम करते.
UNESCO चे उद्दिष्ट :-
युनेस्कोचे प्रमुख उद्दिष्ट म्हणजे:
- जगभरात शांती, सुरक्षितता आणि संवाद प्रस्थापित करणे.
- शिक्षण, विज्ञान आणि संस्कृती यांद्वारे राष्ट्रांमध्ये सहकार्य वाढवणे.
- जागतिक वारसा स्थळांचे जतन व संवर्धन करणे.
- मानवाधिकार व मूलभूत स्वातंत्र्यांचे संरक्षण करणे.
Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025
प्रस्तावना:-
महाराष्ट्राच्या मातीला इतिहास, पराक्रम, आणि संस्कृतीची अमूल्य ठेव मिळाली आहे. विशेषतः मराठा साम्राज्याच्या सुवर्णकाळात उभारण्यात आलेले किल्ले हे केवळ स्थापत्यशास्त्राची उदाहरणे नाहीत, तर त्या काळातील राजकारण, युद्धतंत्र, आणि धोरणशक्तीची साक्ष देणारे पुरावे आहेत. हीच ऐतिहासिक समृद्धी आणि वैशिष्ट्य लक्षात घेऊन युनेस्कोने (UNESCO – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) महाराष्ट्रातील १२ किल्ल्यांना जागतिक वारसा स्थळ (World Heritage Site) म्हणून मान्यता दिली आहे.
ही मान्यता ही महाराष्ट्रासाठी आणि संपूर्ण भारतासाठी अभिमानाची बाब आहे. यामुळे केवळ इतिहासाचे संवर्धन होणार नाही, तर पर्यटन, शिक्षण, आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला देखील चालना मिळेल .
Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025
UNESCO च्या प्रमुख कामकाजाच्या क्षेत्रांमध्ये खालील गोष्टी येतात:
1. शिक्षण (Education)
- मुलभूत शिक्षणाचा प्रचार आणि प्रसार
- स्त्री-पुरुष समान संधी
- शिक्षणामध्ये नावीन्यपूर्ण तंत्रज्ञानाचा वापर
2. विज्ञान (Science)
- हवामान बदलावर संशोधन
- सौरऊर्जेसारख्या नूतन उर्जेचा विकास
- पर्यावरणाचे संरक्षण
3. संस्कृती (Culture)
- ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक स्थळांचे जतन
- पारंपरिक कला, हस्तकला, भाषा, आणि संगीत संवर्धन
- सांस्कृतिक वारसा जागतिक पातळीवर पोहोचवणे
4. मुक्त अभिव्यक्ती व माध्यमे (Freedom of Expression and Media)
- पत्रकारिता स्वातंत्र्याला पाठिंबा
- माध्यम साक्षरता कार्यक्रम
UNESCO World Heritage Sites (जागतिक वारसा स्थळे)
UNESCO ही संस्था जगातील काही महत्त्वाच्या स्थळांना “जागतिक वारसा स्थळ” (World Heritage Site) असा दर्जा देते. या स्थळांमध्ये:
- ऐतिहासिक किल्ले
- प्राचीन मंदिरे, पुतळे
- निसर्गरम्य जंगलं, पर्वतरांगा
- समुद्री सजीवांचे क्षेत्र
- मानवतेसाठी सांस्कृतिकदृष्ट्या अनमोल स्थळे
असे अनेक प्रकार असतात.
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि किल्ल्यांचे महत्त्व:-
छत्रपती शिवाजी महाराज हे एक महान योद्धा, कुशल प्रशासक आणि दूरदृष्टी असलेले सम्राट होते. त्यांनी आपले राज्य मजबूत करण्यासाठी अनेक किल्ले उभारले, काही किल्ले हस्तगत केले आणि काहींचे पुनरुज्जीवन केले. हे किल्ले म्हणजे फक्त संरक्षणाची ठिकाणे नव्हती, तर त्यांची शौर्यगाथा, राजकारण, व्यवस्थापन, आणि लोककलांचे प्रतीक होती.
Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025
जागतिक वारसा स्थळांची निवड करताना युनेस्को हे काही निकष पाहते:–
- स्थळाचा ऐतिहासिक किंवा सांस्कृतिक महत्त्व
- वास्तुकलेची वैशिष्ट्ये
- नैसर्गिक सौंदर्य किंवा जैवविविधता
- जागतिक पातळीवरील प्रेरणादायक मूल्ये
UNESCO सदस्य राष्ट्रांची संख्या:-
२०२५ पर्यंत युनेस्कोचे १९५ सदस्य देश आहेत, आणि १० सहयोगी सदस्य आहेत.
UNESCO चे महत्त्व (Why UNESCO is Important):–
- जागतिक ऐतिहासिक व सांस्कृतिक वारशाचे संरक्षण
- शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारण्याची दिशा
- जैवविविधतेचे आणि पर्यावरणाचे संवर्धन
- मानवी हक्कांचा आदर व प्रचार
- जागतिक स्तरावर शांती आणि संवादाचा प्रसार.
युनेस्को मान्यता प्राप्त १२ किल्ल्यांची यादी:-
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्थापन केलेल्या मराठा साम्राज्याचे प्रतीक मानले जाणारे खालील १२ किल्ले आता युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट झाले आहेत.
Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025
| क्रमांक | किल्ल्याचे नाव | ठिकाण |
| 1 | रायगड | रायगड जिल्हा |
| 2 | तोरणा किल्ला | पुणे जिल्हा |
| 3 | राजगड | पुणे जिल्हा |
| 4 | सिंधुदुर्ग | सिंधुदुर्ग जिल्हा |
| 5 | प्रतापगड | सातारा जिल्हा |
| 6 | लोहगड | पुणे जिल्हा |
| 7 | विशाळगड | कोल्हापूर जिल्हा |
| 8 | सालयार | सांगली जिल्हा |
| 9 | सुवर्णदुर्ग | रत्नागिरी जिल्हा |
| 10 | पन्हाळगड | कोल्हापूर जिल्हा |
| 11 | सिंघगड | पुणे जिल्हा |
| 12 | कुलाबा (अलिबागचा) किल्ला | रायगड जिल्हा |
UNESCO चे इतर प्रसिद्ध कार्यक्रम:-
- Education for Sustainable Development (ESD)
– शाश्वत विकासासाठी शिक्षण - Man and the Biosphere Programme (MAB)
– जैवविविधतेचे संवर्धन - Memory of the World
– ऐतिहासिक दस्तऐवजांचे जतन - Creative Cities Network
– शहरांच्या सांस्कृतिक आणि सर्जनशीलतेच्या विकासासाठी.
Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025
प्रत्येक किल्ल्याचे वैशिष्ट्य आणि महत्त्व:-
1. रायगड
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे राज्याभिषेक याच गडावर झाला होता. रायगड हा मराठा साम्राज्याची राजधानी होती. हा किल्ला म्हणजे मराठा इतिहासाचे हृदय आहे.
2. तोरणा किल्ला
शिवाजी महाराजांनी सर्वप्रथम जिंकलेला किल्ला. त्यामुळे याला “प्रथम विजयगड” असेही म्हणतात. याचे संरक्षणकवच भक्कम आणि आकर्षक आहे.
3. राजगड
राजगडवर शिवाजी महाराजांनी सुमारे २५ वर्षं राज्य केले. तोरणा जवळच असलेला हा किल्ला भक्कम आणि रणनीतीदृष्ट्या महत्त्वाचा आहे.
4. सिंधुदुर्ग
अरबी समुद्रात बांधलेला हा जलदुर्ग आहे. शिवाजी महाराजांच्या आरमाराचे प्रमुख केंद्र होते. येथे श्री शिवछत्रपतींचा एकमेव मंदिर आहे.
5. प्रतापगड
ही गडशिवराय आणि अफझलखान यांच्यातील ऐतिहासिक युद्धासाठी प्रसिद्ध आहे. हा किल्ला रानात वसलेला असून त्याचे संरक्षणकवच प्रभावी आहे.
6. लोहगड
या किल्ल्यावरून मावळ प्रदेशावर नियंत्रण ठेवले जायचे. येथे पावसाळ्यातील धुके आणि हिरवाई अप्रतिम असते.
7. विशाळगड
हा किल्ला शिवाजी महाराजांच्या अनेक मोहिमांसाठी मोलाचा ठरला. येथील परिसर निसर्गसंपन्न आहे.
8. सालयार किल्ला
अल्पज्ञात पण महत्वाचा किल्ला. मराठा साम्राज्याच्या अंतर्गत सुरक्षेसाठी याचे योगदान होते.
9. सुवर्णदुर्ग
हा समुद्रातील अजून एक जलदुर्ग आहे. यामुळे कोकण किनाऱ्याच्या सुरक्षेत महत्त्वाचा वाटा होता.
10. पन्हाळगड
शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जोहराच्या वेढ्यातून पलायन करताना ‘घोरपड’ मार्ग वापरून या किल्ल्यावर पोहोचले होते. किल्ल्याच्या भिंती मजबूत आहेत.
11. सिंघगड
या गडावर तानाजी मालुसरे यांनी आपले प्राण अर्पण केले. हे पुण्याजवळील प्रसिद्ध पर्यटनस्थळ आहे.
12. कुलाबा किल्ला (अलिबाग)
हा किल्ला समुद्रातील संरक्षणासाठी बांधला गेला. कोळी आरमाराचा मुख्य ठिकाण.
Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025
युनेस्को मान्यतेचे फायदे:-
युनेस्कोने या किल्ल्यांना वारसास्थळाचा दर्जा दिल्यामुळे खालील लाभ होतील:
- संरक्षणासाठी निधी – केंद्र आणि राज्य सरकारकडून संरक्षण आणि जतनासाठी अधिक निधी मिळेल.
- आंतरराष्ट्रीय प्रसिद्धी – जगभरातील पर्यटक आणि इतिहासप्रेमींना हे स्थळ आकर्षित करतील.
- शैक्षणिक अभ्यासासाठी मदत – इतिहास, वास्तुकला, युद्धनीती या क्षेत्रातील अभ्यासकांना संशोधनासाठी उत्तम संधी.
- स्थानिक पर्यटन विकास – स्थानिक व्यवसाय, गाईड सेवा, हस्तकला, फूड टुरिझम इत्यादींना चालना मिळेल.
Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025
UNESCO चा भारताशी संबंध
भारत १९४६ साली युनेस्कोचा सदस्य बनला. आजपर्यंत भारतातली ४० हून अधिक स्थळे युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत आहेत. यात अग्रेसर स्थळे म्हणजे:
- ताजमहाल, आग्रा
- काजुराहो मंदिरे, मध्यप्रदेश
- कोणार्कचे सूर्य मंदिर, ओडिशा
- अजिंठा-एलोरा लेणी, महाराष्ट्र
- महाराष्ट्रातील १२ मराठा किल्ले (२०२५ मध्ये समाविष्ट)
सरकार व स्थानिक प्रशासनाची जबाबदारी:-
या किल्ल्यांचे योग्य जतन आणि व्यवस्थापन करण्यासाठी सरकारने पुढील गोष्टींकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे:
- कचरा व्यवस्थापन
- पायाभूत सुविधा (शौचालय, पिण्याचे पाणी, माहिती फलक)
- स्थानीक लोकांचा सहभाग
- शैक्षणिक ट्रेक्स आणि गाईड ट्रेनिंग
Maharashtra 12 forts In UNESCOनिष्कर्ष:-
UNESCO ही संस्था मानवतेच्या प्रगतीसाठी शिक्षण, विज्ञान, आणि संस्कृती या महत्त्वाच्या क्षेत्रात कार्यरत आहे. भारतातील आणि महाराष्ट्रातील वारसा स्थळांना मिळणारी युनेस्को मान्यता ही आपल्या सांस्कृतिक समृद्धीची आणि इतिहासाची पावती आहे. त्यामुळे आपण प्रत्येकाने आपले वारसा स्थळ जपणे, समजून घेणे आणि त्याचा सन्मान करणे ही आपली जबाबदारी आहे.
अधिक माहितीसाठी https://www.unesco.org/en
आणखी वाचा https://hkkadam.com/wp-admin/post.php?post=629&action=edit
Maharashtra 12 forts In UNESCO 2025